Dekalog (gr. deka dziesięć, logoi słowa), zbiór etycznych zasad Przymierza, zawartego przez Boga z Izraelem pod górą Synaj za pośrednictwem Mojżesza. Terminem „Dekalog” pierwszy posługiwał się Ireneusz (Adv. haer. 4,13; PG 7,1017), opierając się na występującej trzykrotnie w Pięcioksięgu wzmiance o dziesięciu słowach (Wj 34,28; Pwt 4,13; 10,4).

Dekalog, spisany przez Mojżesza na dwu tablicach kamiennych i umieszczony w Arce Przymierza (Wj 40,18; Pwt 10,5; 1 Krl 8,9), stanowił wraz z nią największą świętość Izraela: ST zawiera jego tekst w całości w dwu miejscach (Wj 20,1-17 i Pwt 5,6-21), a NT tylko fragmentarycznie (Mt 19, 18-19; Mk 10,19; Łk 18,20; Rz 13,9; Jk 2,11); w Wj 20 Dekalog należy do opisu zawarcia Przymierza (19-24) i stanowi jego dokument, natomiast w Pwt 5 został podany jako wypowiedź Mojżesza pod koniec wędrówki przez pustynię (mimo odrębnego kontekstu występuje tu także jako najważniejszy dokument Przymierza). Ponieważ brak podstaw, by - za J. Wellhausenem - najstarszego Dekalogu (zwanym kultowym) doszukiwać się w Wj 34,11-27, należy przyjąć, że z dwu tablic Przymierza powstawały w różnych okresach historii Izraela (na wzór Dekalogu) analogiczne zbiory różnie formułowanych dziesięciu przepisów (np. Kpł 18,7-23; 19,3-19).

Jeśli Wj 20,4 po zakazie oddawania czci obcym bogom podaje zakaz sporządzania rzeźb i wszelkich obrazów, to Pwt 5,8 zawiera jedynie zakaz sporządzania rzeźby jakiegokolwiek wyobrażenia Jahwe zarówno w formie ludzkiej i zwierzęcej, jak i w formie symbolu. W sformułowaniu przykazania o obchodzeniu szabatu istnieje jeszcze większa rozbieżność: Wj 20,9-11 nakaz święcenia motywuje teologicznie - pamięcią o odpoczynku Boga po stworzeniu, a Pwt 5,15 racją humanitarną - jak Jahwe uwolnił Izraela od ciężkich prac w Egipcie, tak też Izraelici powinni w szabat uwalniać swych niewolników od pracy. Największa różnica dotyczy zakazu pożądania; według Wj 20,17 przedmiotem pożądania jest najpierw dom, a według Pwt 5,21 wpierw żona, potem dom, niewolnik, niewolnica, wół, osioł i pola; Pwt 5 przedstawia żonę jako osobę, a Wj 20 jako majętność męża.

Bibliści przyjmują, że Dekalog był początkowo zapewne krótki; ze względu na szacunek Izraelitów dla tradycji łatwiej przyjąć dodatki niż opuszczenia. Różne motywacje w obu przekazach Dekalogu najprawdopodobniej pochodzą od redaktorów poszczególnych tradycji Pięcioksięgu, które uformowały narracyjno-prawną część tego dzieła w różnych środowiskach; dzieje motywacji i poszerzeń d. są zatem takie same, jak powstanie biblijnych tradycji w Pięcioksięgu.

Pochodzenie pierwotnej formy Dekalogu jest już od przeszło wieku przedmiotem szczególnych zainteresowań. Uczeni hołdujący skrajnemu ewolucjonizmowi religijnemu w ST uważali Dekalogu za dzieło z czasów późnoprorockich czy nawet poprorockich (Wellhausen i jego szkoła); uczeni zaś opowiadający się za zależnością religii ST od religii Bliskiego Wschodu (np. H. Gressman) uważają większość przykazań Dekalogu (zwłaszcza dotyczących stosunków międzyludzkich) za powstałe w początkach historii Izraela, gdyż podobne przepisy znane były w Egipcie (125. rozdz. Księgi zmarłych, z czasów piramid, ANET 34) i w Mezopotamii (Kodeks Hammurabiego, zabraniający zabójstwa, kradzieży, cudzołóstwa oraz innych uczynków nieczystych, AOT 95). Uczeni ze szkoły historii form zwrócili uwagę, że forma apodyktyczna sformułowań Dekalogu (rozkaz lub zakaz w 2. osobie l.p.) wskazuje, iż muszą one pochodzić od osoby o wyjątkowym autorytecie, jaki bez wątpienia miał Mojżesz.

Problem podziału Dekalogu na dziesięć przykazań sięga starożytności. Żydzi palestyńscy (Talmud), opierając się na Dekalogu z Wj 20, za pierwsze przykazanie uważali wprowadzenie: „Ja jestem Jahwe, Bóg twój, którym cię wywiódł z ziemi egipskiej, z domu niewoli” (w. 2), za drugie zaś zakaz czci obcych bogów i obrazów Jahwe (20,3-6); za następne - zakaz wzywania Jahwe do czczych rzeczy, nakaz obchodzenia szabatu i oddawania szacunku rodzicom, zakaz zabójstwa, cudzołóstwa, kradzieży i kłamstwa oraz jedno przykazanie zabraniające pożądania cudzej własności, łącznie z cudzą żoną. Filon z Aleksandrii zaś i większość ojców Kościoła wsch. zakaz oddawania czci obcym bogom i sporządzania obrazów Jahwe uważali za dwa pierwsze przykazania, a w wyróżnianiu następnych zgodni byli z Żydami palestyńskimi; ten podział przejął Kościół grecki oraz ewangelickoreformowany.

Inni pisarze kościelni, z Orygenesem (Homil. in Exodum 8,2) i Augustynem (Quaest. in Exodum 71) na czele, łączyli zakaz czci obcych bogów i sporządzania obrazów Jahwe w jedno przykazanie, uważając je za pierwsze; zakaz pożądania dzielili na dwa przykazania - pożądania cudzej żony oraz cudzej własności; taki podział przyjął Kościół katolicki oraz ewangelicko-augsburski.

Znaczenie Dekalogu dla Ludu Bożego ST najlepiej wyraża jego treść. Prolog, zredagowany na wzór przymierzy pozabiblijnych, ukazuje Jahwe zwracającego się do całego Izraela jako jego najwyższy władca i wybawca, któremu naród zawdzięczał uwolnienie z Egiptu, tj. z domu niewoli; zakazując czci Jahwe w obrazach, kierował człowieka ST ku duchowej rzeczywistości nie stworzonej i niewyobrażalnej, różnej od materialnej. W przykazaniu drugim, zabraniającym wzywania imienia Jahwe do czczych rzeczy, prawodawca biblijny wskazał na różnicę między religią a magią; religia wyraża się nie w zmuszaniu bóstwa do służenia człowiekowi, lecz w służeniu człowieka Bogu. Wyjątkiem w prawodawstwie wschodnim jest również przykazanie trzecie, nakazujące zaprzestania pracy w siódmym dniu tygodnia i poświęcenie go Bogu; takiego powszechnego zakazu dla wolnych i niewolników nie było poza Izraelem.

Przykazania dotyczące bliźniego, jakkolwiek znane poza Izraelem, zawierają wiele sformułowań oryginalnych; najwyższą rangę wśród bliźnich przyznaje się w czwartym przykazaniu rodzicom, nakazując ich czcić (hebr. kabod zawsze odnoszono do Boga, Jeruzalem, świątyni, szabatu); Dekalog włącza rodziców w sferę szczególnej bliskości Jahwe, są oni bowiem narzędziem Boga Stwórcy w przekazywaniu życia; Dekalog stawia ojca na równi z matką.

Przykazania piąte i szóste („nie zabijaj” i „nie cudzołóż”), w przeciwieństwie do szczegółowych sformułowań z innych kodeksów izraelskich (Wj 21,22; Pwt 27,24), jak i pozaizraelskich (Kod. Ham. 209), nie czynią różnicy między człowiekiem wolnym i niewolnikiem, między mężczyzną i kobietą. Taką wymowę ma też siódme przykazanie („nie kradnij”); opinia A. Alta, zacieśniająca ten zakaz jedynie do kradzieży ludzi, wydaje się nieprzekonywająca.

Przykazania Dekalogu, w odróżnieniu od innych sformułowań zarówno biblijnych, jak i pozabiblijnych, nie są obwarowane karami; nie stanowią więc kodeksu prawnego, lecz są pouczeniem o woli Jahwe - ich zachowanie to wyraz wdzięczności za wybawienie oraz sposób zapewnienia sobie pomyślności.

Znaczenie Dekalogu dla Ludu Bożego NT podkreślił Jezus Chrystus, który bogatemu młodzieńcowi, pytającemu o sposób osiągnięcia życia wiecznego, odpowiedział: „znasz przykazania: nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij, nie zeznawaj fałszywie, nie oszukuj, czcij ojca swego i matkę swoją” (Mk 10,17-22; por. Mt 19, 16-19; Łk 18,18-20); w Kazaniu na górze przytoczył zaś piąte, szóste i ósme przykazanie (Mt 5,21-48); nad nieczystość spowodowaną przez przekroczenie lewickich zakazów spożywania nieczystych pokarmów wyżej postawił zakazy Dekalogu (Mt 15-19). Hierarchizował także ważność przykazań, występując przeciw rygorystycznej tradycji faryzeuszów, stawiających zachowanie szabatu nad pomoc bliźniemu (Mk 2,23-25; Mt 12,10-14; Łk 13,10-17; 14,1-6; J 5,8-13), a złożenie ofiar na świątynię nad przykazanie czci rodziców (Mk 7,8); pogłębił też niektóre przykazania (np. zakaz cudzołóstwa), ucząc, że pragnienie dopuszczenia się cudzołóstwa jest równie wielkim złem jako ono samo (Mt 5,28); wreszcie sprowadził wszystkie przykazania do wspólnej zasady miłości Boga i miłości bliźniego z Kpł 19,8 (por. Mt 22,36.40). Paweł Apostoł zaś w Rz 13,5 podkreślił, że „kto miłuje bliźniego, wypełnia Prawo. Albowiem przykazania - nie cudzołóż, nie kradnij, nie pożądaj i wszystkie inne - streszczają się w tym nakazie: miłuj bliźniego swego jak siebie samego”. Jan Apostoł wyjaśnił tę jedność tymże przykazaniem miłości, gdyż Bóg nas pierwszy umiłował (1 J 4,10).

Stanisław Łach

Jesteś na facebooku? My też! :)

"Scriptura crescit cum legente"
"Pismo rośnie wraz z czytającym je" (św. Grzegorz Wielki)

Każdy rozmiłowany w Słowie Bożym napotyka w Biblii fragmenty, które sprawiają mu trudność w interpretacji. Zachęcamy zatem wszystkich odwiedzających stronę Dzieła Biblijnego do zadawania pytań. Na każde pytanie udzielimy odpowiedzi, a następnie będzie ona opublikowana w sekcji "Pytania do Biblii".

Kliknij TUTAJ, żeby przesłać pytanie.