Charyzmat (gr. charismata dary), dar nadprzyrodzony, którego Chrystus uwielbiony udziela wiernym przez Ducha Świętego w celu wypełnienia określonej służby we wspólnocie Ludu Bożego; jako dar zwyczajny, powszechny i różnorodny stanowi określone ukierunkowanie  łaski Bożej; nazwę „charyzmat” wprowadził oraz jego teologię rozwinął Paweł Apostoł.

I. W PIŚMIE ŚWIĘTYM - Zarówno ST, jak i NT mówią o specjalnych darach Ducha, mimo że termin charyzmat na ich określenie przyjęto dopiero w Kościele okresu apostolskiego.

A. Stary Testament - zawiera kilka relacji o udzielaniu Ducha Bożego osobom (niekiedy równocześnie większej liczbie) spełniającym określoną funkcję historiozbawczą; dar ten miał nie tylko Mojżesz, który przekazał go Jozuemu (Pwt 34,9) oraz siedemdziesięciu „starszym ludu” (Lb 11,17.25.29), lecz także sędziowie spełniający funkcje religijno-polityczne, jak Otniel (Sdz 3, 10), Gedeon (Sdz 6,34) i Jefte (Sdz 11,29), czy teokratyczni władcy, np. Saul (1 Sm 11,6) i Dawid (1 Sm 16,13); ci ostatni jednak mogli ten dar utracić (por. 1 Sm 16,14). W szczególny sposób charyzmatami cieszyli się → prorocy, nazwani z tego tytułu „mężami ducha” (por. Oz 9,7); dar ten nakłaniał ich do przemawiania (por. Iz 59,21; Ez 2,2; 3,24; Za 7,12) oraz spełniania nadzwyczajnych czynów; sędziom zaś służył jako pomoc fizyczna w niebezpieczeństwach (Sdz 13,25; 14,6), a także w czasie wojen (Sdz 3,10; 6,34; 11,29). Prorocy mieli możność przekazywania tego daru (2 Krl 2,9), choć za właściwe jego źródło i dysponenta zawsze uważano Boga. W najpełniejszym sensie charyzmat jest własnością Mesjasza (Iz 11,2), któremu przysługuje on na stałe, podobnie jak Słudze Jahwe (Iz 42,1-9).

Charyzmatyczny dar Ducha spełniał ważną rolę w religijno-moralnej odnowie Ludu Bożego (Ez 36,26-27). Tradycja jahwistyczna uważała ducha w człowieku przede wszystkim za dar charyzmatyczny, udzielany w specjalny sposób przez Boga. W okresie monarchii, a zwłaszcza po niewoli babilońskiej coraz wyraźniej akcentowano eschatologiczny charakter charyzmatu; ten kierunek rozwoju zapowiadał Izajasz (4,4; 11,4) głosząc, że „nowego” (eschatologicznie) Ducha otrzyma w darze cały Lud Boży (Iz 32,15; 44,3; Ez 36,26; Za 12,10), na który zostanie on „wylany” (Jl 3,1), dla jego zbawienia (Iz 26,18).

Literatura międzytestamentalna rozumie charyzmatyczne działanie Ducha jako dar ponadczasowy udzielony nowej wspólnocie, uświęcający ją i wypełniający eschatologiczne zapowiedzi; wspólnota qumrańska i pisma związane teologicznie z jej duchowością podkreślają oczyszczającą rolę charyzmatów Ducha, oczekiwanego jako dar eschatologiczny (1 QS 3,6-9; 4,3-4).

Lech Stachowiak

B. Nowy Testament - Określenie charyzmat występuje 16 razy w Listach Pawła Apostoła (także 1 P 4,10), który dążył do wszechstronnego przedstawienia charyzmatycznej struktury Kościoła.

Za charyzmat w sensie ścisłym uważał Paweł Ducha Świętego, którego otrzymuje się na chrzcie, i wyjaśniał, że swą szczególną obecność w ludziach Duch Święty ujawnił po raz pierwszy podczas Zielonych Świąt w postaci charyzmatycznych języków (Dz 2,4.8-11; por. także Dz 4,31; 10,44-48), a następnie przy każdym udzielaniu chrztu i wkładaniu rąk (Dz 8,17-19; 19,6) lub podczas różnych, zwłaszcza nadzwyczajnych akcji apostołów (Dz 6,8; 8, 5-7; 1 Tes 1,5; 1 Kor 2,4) zwanych prorokami (Dz 11,27-28; 15,32; 21,10-11), nauczycielami (Dz 13,1) i zwiastunami ewangelii (Dz 6,8-10). Według Pawła Apostoła charyzmat jako niezasłużony przez człowieka dar samego Boga (1 Kor 12,1-4), zsyłany przez Chrystusa (Rz 5,15.16; 8,32; Ef 1,6), towarzyszył nie tylko czynom, ale także słowom (1 Kor 14,18), a nawet widzeniom apostołów (2 Kor 12,1-4); charyzmat miłości (najważniejszy) otrzymuje każdy człowiek, który jednak powinien go w szczególny sposób pielęgnować (1 Kor 12,31-14,1); do charyzmatów zalicza Paweł również wiarę (1 Kor 12,9), mądrość słowa, łaskę uzdrawiania (1 Kor 12,8-9; 28,30; Dz 3,1-10; 5,16), dar czynienia cudów (1 Kor 12,10; Ga 3,5; 2 Kor 12,12; Dz 6,8; 16,16.26), dar języków (1 Kor 12,10.30; 13,1; 14,6-14) i łaskę ich tłumaczenia (1 Kor 12,10.30; 14,26-28), dar posługiwania się nimi (Rz 12,7; 1 Kor 12,28), a ponadto łaskę trwania w bezżeństwie (1 Kor 7,7).

Różnorodność i wielość charyzmatów odpowiada różnorodności i wielości posług i urzędów w Kościele (1 Kor 14,30-33), natomiast jedność zapewnia genetycznie pochodzenie wszystkich charyzmatów od Ducha Świętego (1 Kor 12,4-11) i docelowo służenie dobru wspólnemu społeczności, będącej Ciałem Chrystusa (1 Kor 12,7); rozdzielenie charyzmatów poszczególnym osobom jest sprawą niezbadanej dobroci i mądrości Boga (1 Kor 12,11-27; Ef 4,7-10); charyzmat ściśle związane z pełnieniem urzędu otrzymuje się dzięki „nałożeniu rąk” przez apostoła lub kolegium prezbiterów (1 Tm 4,14; 2 Tm 1,6).

Jakkolwiek charyzmaty były darem udzielanym niektórym osobom, najczęściej apostołom i ich współpracownikom, to jednak zawsze udzielane były dla dobra wspólnoty, przede wszystkim duchowego, i z tej racji - według Pawła - są one godne pożądania (1 Tes 5,19-22); skoro jednak służą dobru wspólnemu, muszą być poddane kontroli osób mających władzę nad daną społecznością (1 J 4,6; por. 1 Tm 1,18-4,16) i sprawujących ją na mocy specjalnego charyzmatu (1 Tm 4,14; 2 Tm 1,6). W Kościele pierwotnym (np. w Koryncie) wierni nie zawsze w ten sposób rozumieli funkcje charyzmatów i dlatego przywiązywali np. wyjątkową wagę do charyzmatu języków, z uszczerbkiem dla innych darów; nie odróżniali także prawdziwych darów Ducha Świętego od tzw. pseudocharyzmatów (por. 1 Kor 12-14), które przejawiały się w dowolnej, a często nawet stronniczej interpretacji (→ gnoza) posłannictwa Jezusa (1 Kor 12,3; 1 J 4,1-3) i prowadziły zazwyczaj do schizm i podziałów we wspólnocie (1 Kor 12).

Kazimierz Romaniuk