Wśród szczęku oręża Wyprawy biblijne ekspedycja 10: Zajęcie Kanaanu. Ludy Morza

Mapa I. Zajęcie Kanaanu (Joz 1-9)

Opis zajęcia kraju Kanaan, zawarty w Joz 1-12, przedstawia wydarzenia w sposób schematyczny i wyidealizowany. Czytając bowiem te rozdziały, odnosi się wrażenie, że szybko następowały po sobie kolejne zwycięskie kampanie wojskowe, tymczasem Sdz 1-3 sugeruje raczej powolne przenikanie, któremu towarzyszyły różne losy. Poniższa mapa pozwoli prześledzić opowiadanie z Joz 1-12, ale nie jest historyczną rekonstrukcją wydarzeń

Zdjęcie 1. Zabicie króla Aj.
Miniatura z Oktateuchu Konstantynopolitańskiego.
XI w. po Chr. Biblioteca Apostolica Vaticana, Rzym.

a)      Zajęcie górskiego obszaru centralnego. Pierwszym miastem jest Jerycho. Ruiny antycznego miasta noszą dziś arabską nazwę Tell es-Sultan. Z Abel-Szittim Jozue posyła dwóch szpiegów dla zbadania sytuacji (Joz 2). Po przejściu przez Jordan (Joz 3), plemiona rozbijają obóz w Gilgal, położonym nieopodal szturmowanego miasta, jednak dokładna lokalizacja pozostaje niepewna. Zdobycie Jerycha jest opisane w Joz 6 w tonach epickich, jako wykonanie czynności liturgicznej, w której Bóg występuje, aby obalić potężne mury miasta.

Drugim miastem jest Aj. Nazwa ta oznacza „ruinę” (tak jak współczesne el-Tell). Należy je umieścić w pobliżu Betel. Opis ma znaczenie religijne, podkreślając, że konieczne jest absolutne posłuszeństwo Bożym nakazom. Z punktu widzenia historycznego rodzi kilka problemów. Wykopaliska archeologiczne wykazały, że miasto Aj po zniszczeniu, jakiemu uległo około 2300 przed Chr. nigdy więcej nie zostało odbudowane.

Zdjęcie 2. Schody wewnątrz okrągłej wieży, ok. 7000 przed Chr.
Świadectwo jednej z najstarszych urbanizacji ludzkości

W tym miejscu narracji Księgi Jozuego wprowadza informację o pielgrzymce na góry Ebal i Garizim w Sychem, w celu uroczystego odczytania Prawa i odnowienia Przymierza (zob. Pwt 27).

b)      Zajęcie regionów południowych (Joz 10). Posuwanie się naprzód Jozuego oraz przymierze między Izraelem i Gibeonem wywołuje reakcję króla Jerozolimy, Adonisedeka, który zawiera sojusz z królami Gebronu, Jarmutu, Lakisz i Eglonu i wraz z nimi oblega Gibeon. Jozue rozbija nieprzyjacielskie wojska i ściga je w stronę Bet-Choron i Azeki. Wielu wrogów zostaje zabitych przez grad, przypisywany Bożej interwencji. Pięciu królów znajduje schronienie w jaskini Makkedy. Jozue zostaje jednak o tym poinformowany; nakazuje ich schwytać i zgładzić. Następnie przywódca Izraela udaje się na południe, zdobywając Libnę, Lakisz, Eglon, Hebron i Debir. Dochodzi także do bitwy z królem Gezer.

Zdjęcie 3. Mury Jerycha, ok. 3200-2000 przed Chr.
Jerycho jako pierwsze zostało zdobyte przez Izraelitów w Kanaanie

c)       Zajęcie regionów północnych (Joz 11). W rozdziale 11 znajdujemy inną koalicję królów kananejskich, którą tworzą: królowie Chasoru, Madonu, Szimronu, Akszafu oraz inni królowie sąsiednich regionów. Starcie z wojskiem Jozuego następuje przy wodach Meromu (Wadi Meirun). Izrael odnosi zwycięstwo i ściga nieprzyjaciela w kierunku Sydonu. Tekst opowiada następnie o zajęciu i zniszczeniu Chasoru, a także (Joz 11,17) sugeruje wyprawę Jozuego na Baal-Gad u podnóża Hermonu.

Zdjęcie 4. Ramzes III (1182-1131 przed Chr.) walczy z Ludami Morza.
Płaskorzeźba ze świątyni w Medinet Habu, powstała na polecenie tego faraona.

Znaczenie religijne

Księga Jozuego podkreśla, że zajęcie Ziemi Obiecanej dokonuje się dzięki interwencji Boga, który oddaje w ręce Jozuego wszystkich nieprzyjaciół. To Pan jest prawdziwym zdobywcą kraju, darowanemu ludowi izraelskiemu. W takim kontekście trzeba także rozumieć obłożenie klątwą, czyli ślub całkowitego zniszczenia zdobytych miast, jakiego wymaga się od Izraelitów. Odpowiada on nie tyle rzeczywistości historycznej, co raczej zasadzie ideologicznej: Izrael powinien zachować swoją tożsamość i specyfikę, nie mieszając się z ludami kananejskimi. Taka asymilacja mogłaby być niebezpieczna, ponieważ nieuchronnie prowadziłaby lud Boży do bałwochwalstwa. Dlatego złamanie tego ślubu zagłady jest uważane za złamanie Przymierza, czyli szczególnej relacji między JHWH a Izraelem. Dzisiejszy czytelnik chrześcijański powinien oceniać to – podobnie jak inne aspekty Biblii – w ramach całościowego obrazu Objawienia, które ukazuje się stopniowo, aż po swe definitywne wypełnienie w Chrystusie.

Mapa II. Inwazja Ludów Morza

Mniej więcej w tym samym okresie, w którym Izrael osiedla się w Kanaanie, na Środkowym Wschodzie pojawiają się Ludy Morza przybywające od wybrzeży Morza Egejskiego, Morza Jońskiego i z Krety. Ich oddziaływanie dało się odczuć w Azji Mniejszej, gdzie przyczyniło się do upadku imperium hetyckiego, a także w Syrii-Palestynie, gdzie ludy te atakowały miasta fenickie i kananejskie. Wielokrotnie toczyły bitwy z Egipcjanami – zarówno za Merneptaha, jak i Ramzesa III (do tej bitwy odnosi się mapa). W końcu faraon zdołał uniemożliwić im wejście do Egiptu, lecz musiał pozwolić na osiedlenie się kilku grup w Syrii-Palestynie. W następstwie inwazji Ludów Morza kontrola Egiptu nad obszarem syro-palestyńskim znacznie się zmniejszyła. Inne grupy Ludów Morza zamieszkały w różnych regionach śródziemnomorskich. Podajemy tutaj ich nazwy przytaczane przez teksty egipskie: Peleszet (są to biblijni Filistyni), którzy osiedlili się wzdłuż wybrzeża Palestyny Południowej; Theker lub Zeker, którzy zamieszkiwali w regionie Dor, niedaleko Karmelu; Szardana, którzy zajęli Sardynię; Danuna, którą to nazwę należy wiązać z Adana, na południowym wybrzeżu Anatolii; Teresz, utożsamiani z Tyrseenami lub Etruskami, którzy osiedlili się w Italii; Szekelesz lub Siculi, których znajdujemy później na Sycylii; Luka, których być może należy wiązać z Licją; Akaiwasza (Achajowie)