Ilustracja 1. Taniec Miriam po przejściu przez Morze Czerwone. Obok Mojżesz, który prowadzi swój lud przez pustynię. Miniatura z psałterza Barberiniego,
koniec XI w. po Chr. Biblioteca Apostolica Vaticana, Rzym.

Początek Wyjścia jest dość jasny zarówno z punktu widzenia geograficznego, jak i chronologicznego. Możemy to stwierdzić na podstawie informacji zawartej w Wj 1,11, zgodnie z którą Hebrajczycy byli zmuszeni pracować przy budowie miast Pitom i Ramses. Nazwa miasta Ramses odsyła do panowania Ramzesa II (1298-1235 przed Chr.). Ucisk Hebrajczyków należałoby zatem umieścić we wschodnim obszarze delty Nilu w epoce Ramzesa II. Inne wskazówki nie są tak jasne. Teksty biblijne bowiem nie tylko mają cel głównie religijny, który odsuwa na drugi plan informacje, jakie historyk uważałby za zasadnicze (np. imię faraona). Miejscowości wskazane jako etapy wędrówki Izraelitów nie zawsze są łątwe do zidentyfikowania, poczynając od tego najważniejszego, to znaczy góry Synaj (zwanej także Horeb). Tradycja sytuuje ją na południu półwyspu o tej samej nazwie, ale jest to tradycja stosunkowo późna (IV w. po Chr.). Proponowano także inne lokalizacje, nigdy jednak nie udało się dojść do żadnej pewności. Czytelnik powinien traktować zamieszczone mapy, tak jak już wcześniej w przypadku historii patriarchów – nie tyle jako rekonstrukcję historii Wyjścia, co raczej pomoc umożliwiającą wizualizację szlaku opisanego w biblijnym opowiadaniu.

Mapa I. Mojżesz między Egiptem a Madian (Wj 1 4)

Mapa pokazuje położenie Pitom i Ramses – miast, w których Izraelici byli zmuszeni pracować na rzecz faraona. Jak czytamy w Biblii, Mojżesz, Hebrajczyk adoptowany na dworze faraona, występuje w obronie swego rodaka, zabijając Egipcjanina. Aby uniknąć kary ze strony władcy, ucieka na ziemie zamieszkałe przez Madianitów. Kraj ten należy usytuować w regionie na północ od zatoki Akaba. W Madian żeni się, a kiedy pasie stado w okolicy góry Horeb ma widzenie Boga, który powierza mu zadanie uwolnienia swego ludu. Mojżesz wraca więc do Egiptu razem ze swym bratem Aaronem.

Mapa II. Etapy marszu Izraelitów z Egiptu do góry Synaj (Wj 13 19) i od góry Synaj do Kadesz (Lb 11 13; 33,16-36).

• Wyjście z Egiptu (Wj 13 14). Sukkot odpowiada niemal z pewnością egipskiemu Tjeku i leży w Wadi Tumilat, na wschód od dzisiejszego Tell el-Maskhuta. Stąd Izraelici nie wyruszają krótszą drogą do Palestyny, lecz kierują się w stronę Etam, które być może należałoby umieścić w pagórkowatym obszarze między jeziorem Timsah a Gorzkimi Jeziorami. Migdol i Baal-Sefon nie są zidentyfikowane z pewnością, choć wielu badaczy zgodnie sytuuje drugie na północy, nieopodal jeziora Sirbonis. Przy „Morzu Sitowia” następuje decydująca interwencja Boga na rzecz Izraela zagrożonego przez wojsko egipskie. Podczas gdy Hebrajczycy przechodzą cali i zdrowi przez morze, rydwany i żołnierze faraona zostają pogrążeni w jego falach.

Zdjęcie 1. Pustynia Synaj.

• do Synaju (Wj 16 19). Mara jest związane z cudem Mojżesza, który zamienia gorzką wodę w pitną. Można je usytuować w dzisiejszej oazie ‘Ayun Musa (Źródło Mojżesza) albo w ‘Ain Hawara. Elim mogłaby to być wielka oaza, nazywana dzisiaj Wadi Gharandel. Na pustyni Sin dokonuje się pierwszy zbiór manny. Tej pustyni może odpowiadać rozległa równina, zwana Debet er-Ramle (Wzgórza Piasku). Dofka (Lb 33,12) jest sytuowana w pobliżu wzgórz Sarabit el-Khadim, gdzie znajdują się pozostałości kopalni turkusu starożytnych Egipcjan. Refidim, gdzie według Wj 17 rozgrywa się bitwa z Amalekitami, należałoby umieścić w Wadi Refayid. Pustyni Synaj odpowiada płaskowyż er-Raha na północ od masywu górskiego, którego nazwa Dżebel-Musa (Góra Mojżesza) oraz cała tradycja identyfikują z biblijną górą Synaj lub Horeb. Na Synaju tradycja biblijna umieszcza promulgację Dekalogu oraz innych praw dotyczących życia cywilnego i religijnego Izraela.

Zdjęcie 2. Góra Synaj/Dżebel Musa.

• Od góry Synaj do Kadesz (Lb 11 19; 33,16-36). Tabeera jest trudne do zlokalizowania. Może to być obecne Ruweis el-Eberig, jednak wyraźnie widać w opowiadaniu, że nazwy miejscowości bardziej służą narracji, niż są wskazówkami geograficznymi. Pustynia Paran jest nazwą, którą tradycja biblijna nadaje pustynnemu obszarowi Palestyny i na północ od Synaju, nazwą często wiązaną z Kadesz. W LB 33,18-30 są wspomniane inne miejscowości na trasie Izraelitów, ale tylko co do niektórych z nich można próbować jakiejś identyfikacji: Ritma, Rimmon-Peres, Libna, Rissa (Russeit el Negin), Kehalata (Kuntilet el-Quraiya), góra Szafer (lub Szefer; Dżebel ‘Araif en-Naqa), Charada (niezidentyfikowane), Makelot, Mitka, Chaszmona (lub Hasmona; być może ‘Ain el-Quseime).

Znaczenie religijne

Wyjście jest fundamentalnym wydarzeniem dla historii i wiary Izraela. Czyni bowiem z niego lud wolny, który jako taki może zawrzeć przymierze z JHWH, swoim wyzwolicielem. Oswobodzenie z niewoli egipskiej pokazuje miłość i miłosierdzie Boże wobec Jego ludu, wręcz pozostaje paradygmatycznym przykładem tej miłości. Przymierze – począwszy od epoki Powtórzonego Prawa – staje się coraz bardziej kluczowym pojęciem dla interpretacji relacji Żydów ze swym Bogiem, tak iż zostaje podjęte powtórnie jako Nowe Przymierze w Nowym Testamencie. Wielkie święta żydowskie pochodzenia pasterskiego (Pascha) lub rolniczego (Przaśników, Tygodni, Namiotów), zostały związane z Wyjściem. Święta Paschy i Przaśników z momentem wyzwolenia z niewoli, jak to widać już w tekstach Księgi Wyjścia. Święto Namiotów (Sukkot) z pobytem na pustyni, Święto Tygodni (Pięćdziesiątnica) z zawarciem przymierza na Synaju. Okres pustyni jest widziany w tradycji biblijnej pod dwoma aspektami: jako okres „idealny” relacji między JHWH i Jego ludem (Jr 2,2; Oz 2,14-15) lub jako miejsce „próby/kuszenia” (Izrael wystawia na próbę Boga, Bóg wystawia na próbę Izraela; por Pwt 8,2-3). Również zbiory praw, napisane w późniejszej epoce, były związane z wydarzeniami na Synaju i z objawieniem otrzymanym przez Mojżesza, ponieważ w tym spotkaniu widziano moment powstania Izraela jako ludu Bożego.

Zdjęcie 4. Arka Przymierza wyrzeźbiona w kamienisynagodze w Kafarnaum, IV w. po Chr.