Tekst w przekładzie Biblii Tysiąclecia

Mt 4: ¹ Wtedy Duch wyprowadził Jezusa na pustynię, aby był kuszony przez diabła. ² A gdy pościł już czterdzieści dni i czterdzieści nocy, poczuł w końcu głód.
³ Wtedy przystąpił kusiciel i rzekł do Niego: «Jeśli jesteś Synem Bożym, powiedz, żeby te kamienie stały się chlebem». ⁴ Lecz On mu odparł: «Napisane jest: „Nie samym chlebem żyje człowiek, ale każdym słowem, które pochodzi z ust Bożych”». ⁵ Wtedy wziął Go diabeł do Miasta Świętego, postawił na szczycie narożnika świątyni ⁶ i rzekł Mu: «Jeśli jesteś Synem Bożym, rzuć się w dół, napisane jest bowiem: „Aniołom swoim da rozkaz co do ciebie, a na rękach nosić cię będą, byś przypadkiem nie uraził swej nogi o kamień”». ⁷ Odrzekł mu Jezus: «Ale napisane jest także: „Nie będziesz wystawiał na próbę Pana, Boga swego”».
⁸ Jeszcze raz wziął Go diabeł na bardzo wysoką górę, pokazał Mu wszystkie królestwa świata oraz ich przepych ⁹ i rzekł do Niego: «Dam Ci to wszystko, jeśli upadniesz i oddasz mi pokłon». ¹⁰ Na to odrzekł mu Jezus: «Idź precz, szatanie! Jest bowiem napisane: „Panu, Bogu swemu, będziesz oddawał pokłon i Jemu samemu służyć będziesz”».
¹¹ Wtedy opuścił Go diabeł, a oto przystąpili aniołowie i usługiwali Mu.

Góra Kuszenia widziana z Jerycha (fot. ks. Adam Kontys)

Góra Kuszenia widziana z Jerycha (fot. ks. Adam Kontys)

Kontekst i kompozycja

Opowiadanie o kuszeniu Pana Jezusa pełni bardzo ważną rolę w narracji ewangelicznej o jego publicznej działalności, co znajduje potwierdzenie u wszystkich synoptyków (por. Mt 4,1-11; Mk 1,12-13; Łk 4,1-13), zwłaszcza w rozbudowanej formie dialogu u Mateusza i Łukasza.

W wersji Mateuszowej usytuowanie czterdziestodniowej próby Zbawiciela pomiędzy chrztem w Jordanie (Mt 3,13-17), a początkiem działalności w Galilei (Mt 4,12-25), wskazuje na doniosłość zarówno miejsca, jakim jest pustynia (Mt 4,1), jak i czasu: 40 dni i nocy (Mt 4,2). Te wzmianki stanowią tło podprowadzające do trzykrotnej interwencji kusiciela (Mt 4,3.6.8-9), na którą Jezus odpowiada za każdym razem słowami z Księgi Powtórzonego Prawa i ostatecznym odrzuceniem diabła (por. Mt 4,4.7.10). Opowiadanie jest zwieńczone obecnością aniołów, którzy posługują Jezusowi (Mt 4,11; por. Mk 1,13).

Gatunek literacki

Niektórzy egzegeci dostrzegają w tym tekście cechy midraszu haggadycznego (np. D. D. Hagger), czy też rodzaj dysputy rabinicznej (J. Gnilka), lub też paradygmatu, czyli opowiadania dla zbudowania słuchaczy (J. M. Czerski). Należy pamiętać, że kluczowym słowem dla tego fragmentu jest czasownik peiradzo / ekpeiradzo „kusić, wystawiać na próbę”, który określa działanie diabła wobec Jezusa (Mt 4,1.3.7). Tym samym słowem, podczas publicznej działalności Jezusa,  św. Mateusz określa wszystkie żądania znaków i cudów wobec Niego lub też zadawanie podchwytliwych pytań ze strony jego adwersarzy (por. Mt 16,1; 19,3; 22,18.35; 27,40-44). Stąd można określić jego gatunek literacki jako ewangeliczne opowiadanie o kuszeniu Jezusa przez szatana.

Orędzie teologiczne:

• Przesłanie teologiczne opowiadania o kuszeniu Pana Jezusa wiąże się zasadniczo z obszarem pustyni (Mt 4,1). Nie jest to jedynie miejsce samotności, na którym brakuje wody i, w konsekwencji, wszelkich przejawów życia. W kontekście biblijnym pustynia jest przestrzenią, w której naród wybrany, po wyrwaniu z niewoli egipskiej, doświadczał szczególnego Bożego prowadzenia i własnej niewierności, gdy ulegał pokusom zapominania o Bogu (por. Wj 15,22–17,16).
• Szczególne doświadczenie pustyni, w wymiarze indywidualnym, stało się udziałem Mojżesza (por. Wj 24,18; 34,28), i proroka Eliasza (por. 1 Krl 19,8), którzy czterdzieści dni i czterdzieści nocy przebywali w tym miejscu odosobnienia w celu nawiązania i odnowienia więzi przymierza narodu wybranego z Bogiem (Wj 34; 1 Krl 19,9-18). Stąd wzmianka o czterdziestu dniach i nocach Jezusa na pustyni nie tylko nawiązuje do tej tradycji, ale stanowi kontynuację dziejów zbawienia, tym razem w celu zawarcia Nowego Przymierza przez obiecanego Mesjasza.
• Poprawna interpretacja trzykrotnego kuszenia, jakiemu poddany jest Pan Jezus, wymaga nie tylko uchwycenia powyższego kontekstu, ale także całościowego odczytanie sytuacji wraz z odpowiedziami Jezusa. Każda z nich jest nie tylko cytatem z Księgi Powtórzonego Prawa, ale przede wszystkim nawiązuje do konkretnej sytuacji kuszenia z czasu przejścia przez pustynię, opisanego w Księdze Wyjścia. Równie ważnym jest kontekst samej ewangelii i dotyczy sposobu realizacji misji Mesjasza, który już nad Jordanem został obwieszczony głosem z nieba: „«Ten jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie»” (Mt 3,17).
• Pierwsza sugestia diabła dotyczy egzystencjalnej sytuacji głodu Jezusa po czterdziestu dniach i nocach postu. Kusiciel zachęca Go, aby wykorzystał swoją moc do zaspokojenia głodu: „«Jeśli jesteś Synem Bożym, powiedz, żeby te kamienie stały się chlebem»”. Tym samym użyłby swej siły dla ułatwienia sobie swej misji. Stąd tę sugestię można nazwać „pokusą łatwego chleba”. Jezus odpowiada za pomocą słowa z Pwt 8,3: „(Pan) utrapił cię, dał ci odczuć głód, żywił cię manną, której nie znałeś ani ty, ani twoi przodkowie, bo chciał ci dać poznać, że nie samym tylko chlebem żyje człowiek, ale człowiek żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana”. Kontekstem tych słów jest wydarzenie opisane w Księdze Wyjścia: wobec wizji głodu pojawia się w narodzie wybranym brak ufności w Boże prowadzenie i brak zawierzenia Miłości; w konsekwencji zaś postawa buntu i szemrania. Dopiero w odpowiedzi na wołanie Mojżesza, zgłodniały i szemrzący lud został cudownie nakarmiony manną (por. Wj 16,2-6). Jezus nie ulega pokusie ułatwienia sobie drogi misji mesjańskiej, natomiast zdaje się całkowicie na Boga i pełnienie Jego woli, która jest pokarmem (por. J 4,34).
• Druga sugestia szatańska ma miejsce w kontekście miasta Jeruzalem i świątyni, konkretnie jej wysokiego narożnika. Powtórnie diabeł powołuje się na synostwo Boże Jezusa i sugeruje, by rzucił się w dół. Dodaje przy tym, że nawet Słowo Boże zapewnia o nadzwyczajnej opiece, sprawowanej nad człowiekiem przez posłańców Boga – aniołów (por. Ps 91,11.13). W ten sposób mógłby sprawdzić prawdziwość tych słów, a równocześnie przed wszystkimi zademonstrować nadzwyczajną moc Mesjasza, zapewniając sobie natychmiastowe powodzenie wśród ludu. Stąd można nazwać tę sugestię „pokusą nadzwyczajnych dróg”. Jezus odpowiada i tym razem cytatem z Księgi Powtórzonego Prawa, dostosowanym do sytuacji: „Nie będziecie wystawiali na próbę Pana, Boga waszego, jak wystawialiście Go na próbę w Massa” (Pwt 6,16). Także i w tym przypadku kluczem do zrozumienia odpowiedzi Jezusa jest wcześniejsze wydarzenie, opisane w kilku miejscach (Wj 17,1-7; Lb 20,1-13; por. też Ps 95,8-10; Hbr 3,7–4,13), gdy wobec braku wody, lud zaczął szemrać przeciw Mojżeszowi. Ten na rozkaz Boga uderzył w skałę i wypłynęła woda. Miejsce to nazwane zostało Massa (kłótnia) i Meriba (kuszenie). Ale tam ujawniła się postawa bezczelnego wątpienia: „Czy Pan jest rzeczywiście wśród nas, czy nie?” (Wj 17,7). Jezus nie poszedł tą drogą w spełnianiu mesjańskiego posłannictwa, choć nieustannie doświadczał kuszenia ze strony przeciwników, aby w sposób nadzwyczajny zademonstrował swoją moc (Mt 16,1), by w Niego uwierzyli (Mt 27,39-43).
• Trzecia sugestia diabła ma swój typowy klimat góry na pustyni. Tym razem szatan, ukazując królestwa ziemi i ich przepych, otwarcie składa Jezusowi propozycję przejęcia władzy nad nimi za cenę oddania jemu pokłonu. Akcent wyraźnie pada na ziemskie panowanie i sposoby dominacji. Jezus reaguje gwałtownym i zdecydowanym: „Idź precz, szatanie”, dodając kolejny raz dostosowany cytat z Księgi Powtórzonego Prawa: „Będziesz się bał Pana, Boga swego, będziesz Mu służył i na Jego imię będziesz przysięgał” (Pwt 6,13). Kontekst bliższy tego zdania to przestrogi Mojżesza przed synkretyzmem i bałwochwalstwem narodu wybranego w ziemi obiecanej, przed oddawaniem pokłonu bożkom, które są nicością. Jeśli lud pójdzie za nimi, czeka go śmierć. Tego już naród doświadczył pod górą Synaj, gdy ulepiono cielca, aby oddawać mu pokłon, zamiast Bogu żywemu (por. Wj 32,1-35). Była to stała pokusa, by być jak inne narody, oddając cześć bożkom (por. Wj 23,20-25;32-33; 34,11-14). Można ją nazwać „pokusą konformizmu”, aby pójść drogą doraźnych korzyści, nawet za cenę zaparcia się Boga. Jezus zdecydowanie odrzuca tę pokusę, która za cenę wyboru ziemskiego panowania oznaczałaby oddanie pokłonu szatanowi, zamiast czci należnej jedynie Bogu – Soli Deo. 

Ojcowie Kościoła:

W tradycji Kościoła opowiadanie o kuszeniu Jezusa ma wyraźny charakter mistagogiczny i paradygmatyczny: „Jeśli w Nim jesteśmy kuszeni, to i w Nim przezwyciężamy diabła. Widzisz, że Chrystus był kuszony, a nie dostrzegasz, że odniósł zwycięstwo? Uznaj, że to ty jesteś w Nim kuszony i że w Nim odnosisz zwycięstwa. Chrystus mógł trzymać diabła z dala od siebie. Jeżeliby jednak nie był kuszony, to dla ciebie wystawionego na pokusę nie stałby się nauczycielem i nie nauczyłby cię sztuki zwyciężania w pokusie (Św. Augustyn, Komentarz do Psalmów 61,2-3; LitGodz II, 73-75).

“Wtedy Duch wyprowadził Jezusa na pustynię, aby był kuszony przez diabła”… Wszystko, czego Jezus doświadczył miało być dla nas nauką. Pozwolił się zaprowadzić się na to miejsce by walczyć z demonem, aby nikt spośród ochrzczonych nie niepokoił się jeśli zaraz po chrzcie poddany jest wielkim pokusom, jakby to było coś nadzwyczajnego. Musiał znosić to wszystko zgodnie z porządkiem rzeczy. Po to właśnie otrzymaliście broń – nie po to by być bezużytecznymi, ale by walczyć (Św. Jan Chryzostom, Homilie na Ewangelię wg św. Mateusza nr 13,1; PG 57, 207; ŹMT 18; Kraków 2000, 154).

Kultura i sztuka:

W literaturze motyw kuszenia Jezusa często pojawia się w rozmitych odmianach. Warto przytoczyć przykład najbliższy kontekstowi biblijnemu: R. Brandstaetter, Jezus z Nazaretu, t. I,

W kinematografii nie sposób pominąć bluźnierczego filmu Martina Scorsesego i Nikosa Kazantzakisa. „Ostatnie kuszenie Chrystusa”.

W malarstwie na szczególną uwagę zasługuje fragment z Maestà Duccio di Buoninsegna (Siena):

Natomiast ze współczesnych malarzy: Carl Bloch, Kuszenie Jezusa:

Życie i nauczanie Kościoła:

Życie i nauczanie Kościoła:Opowiadanie o kuszeniu Jezusa jest kluczowym tekstem dla życia Kościoła u początku czasu wielkanocnej pokuty – w I niedzielę Wielkiego Postu. Stąd wypowiedzi i rozważania papieży, które wprowadzają w misterium tego czasu, przykładowo:

„«Idź precz, szatanie» (Mt 4,10). Stanowcza postawa Mesjasza jest dla nas przykładem i zachętą do odważnego i zdecydowanego naśladowania Go. Szatan, «władca tego świata» (J 12,31), działa podstępnie także i dziś. Każdy człowiek, prócz własnej pożądliwości i złego wpływu innych, doświadcza również pokus ze strony szatana – tym większych, im mniej zdaje sobie z tego sprawę. Ileż razy lekkomyślnie ulega zwodniczym podszeptom ciała i zła, a później doznaje gorzkiego rozczarowania! Trzeba zachować czujność, by szybko zareagować na każdy atak pokusy” (Jan Paweł II, Walka z szatanem, Rozważanie przed modlitwą «Anioł Pański», 17 lutego 2002, OssRomPol 4/2002).

Na szczególną uwagę zasługuje jednak wyjaśnienie papieża Benedykta XVI z książki Jezus z Nazaretu: „Ku naszemu zaskoczeniu trzy Ewangelie synoptyczne opowiadają nam, że pierwsze dane Mu przez Ducha polecenie wyprowadza Go na pustynię, „aby był kuszony przez diabła” (Mt 4,1). Działalność jest poprzedzona wewnętrznym skupieniem, a skupienie to z konieczności jest także wewnętrzną walką o powierzone zadanie, walką prowadzoną przeciw zniekształceniom tego zadania, ukazywanym jako jego rzeczywista realizacja. Jest ono zejściem na poziom zagrożeń ludzkich, ponieważ tylko w ten sposób można podźwignąć upadłego człowieka” (pełny tekst: Joseph Ratzinger – Benedykt XVI, Jezus z Nazaretu, cz. II, Od chrztu w Jordanie do Przemienienia, Kraków 2007, 35-50.

Refleksja i modlitwa:

• W walce z pokusami od diabła Jezus posługuje się Słowem Bożym. Jaka jest moja znajomość Pisma Świętego, aby się nim posługiwać w walce z sugestiami od szatana?
• W odpowiedziach na pokusy, Jezus odnosi wszystko do Boga i Jego woli. Na ile jest to już moja stała postawa, aby odnosić wszystko do Boga?
• Jak postrzegam czas strapienia i kuszenia, który jest udziałem w losie Pana Jezusa, poddanym kuszeniu, aby zwyciężać?

Światłem niech będzie mi Krzyż Święty,
a nigdy wodzem smok przeklęty.
Idź precz, szatanie, duchu złości,
nigdy mnie nie kuś do marności.
Złe to, co proponujesz mi.
Sam swoją truciznę pij!

Lektura poszerzająca:

Bartnicki, „Kuszenie Jezusa (Mk 1,12-13; por. Mt 4,1-11; Łk 4,1-13)”, w: In persona Christi. Księga na 80-lecie Księdza Profesora Czesława S. Bartnika. t. 1. Red. K. Góźdź. Lublin 2009, 79-88.

Mickiewicz, A. Stawiecki, „Metody szatana oraz sposoby walki z nim w świetle kuszenia Jezusa na pustyni”. ComP 26, 2006 nr 1, 86-106.

Pastwa, Chrystus zwyciężający szatana (Mt 4,1-11), Zeszyty Biblijne 1; Kielce 2010.

Staniek, Kuszenie Jezusa Chrystusa, Kraków 2008.

Witczyk, „Kontemplacja Chrystusa zwyciężającego szatana (Mt 4,1-11)”, w: Kontemplacja Chrystusa – Ikony miłosiernego Ojca. Medytacje biblijno-kerygmatyczne, red. J. Kudasiewicz, H. Witczyk, Kielce 2002, 277-300. 

Opracował:
ks. dr Andrzej Demitrów, Instytut Nauk Teologicznych UO, WMSD Opole

Obrazy: Fot. www.frammentiarte.it; www.gardenofpraise.com.