Starożytne baptysterium pod kościołem św. Józefa w Nazarecie (fot. ks. Marcin Zieliński)

Tekst w przekładzie Biblii Tysiąclecia

⁹ W owym czasie przyszedł Jezus z Nazaretu w Galilei i przyjął od Jana chrzest w Jordanie. ¹⁰ W chwili gdy wychodził z wody, ujrzał rozwierające się niebo i Ducha jak gołębicę zstępującego na siebie. ¹¹ A z nieba odezwał się głos: «Tyś jest mój Syn umiłowany, w Tobie mam upodobanie».

¹² Zaraz też Duch wyprowadził Go na pustynię. ¹³ Czterdzieści dni przebył na pustyni, kuszony przez szatana. Żył tam wśród zwierząt, aniołowie zaś usługiwali Mu.

¹⁴ Gdy Jan został uwięziony, Jezus przyszedł do Galilei i głosił Ewangelię Bożą. Mówił:  ¹⁵ «Czas się wypełnił i bliskie jest królestwo Boże. Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię!»

Krytyka literacka

• Analizowany fragment to część sekcji 1,2-15, w której widać istotne związki teologiczne pomiędzy poszczególnymi scenami. Z punktu widzenia narracyjnego Mk 1,9-15 przedstawia 3 epizody: chrzest Jezusa w Jordanie i związane z tym objawienie, które legitymizuje misję Jezusa (9-11), pobyt Chrystusa na pustyni (12-13) oraz początek proklamowania Królestwa Bożego (14-15).
• Scena chrztu i kuszenia to elementy, które stanowią ramy ziemskiego życia Jezusa i zapowiadają istotne momenty, które wydarzą się na końcu jego ziemskiej misji (solidarność z grzesznikami, bycie kuszonym, cierpienie za nich oraz śmierć – zanurzenie w wodzie jako symbol zanurzenia w śmierci, por. Rz 6,3)
• W. 15 mówiący o wypełnieniu się czasu i nadejściu Królestwa Bożego jest powiązany z Mk 1,2-4, która zapowiada niezwykłe orędzie. To podkreśla, że w całości perykopy istotny jest nie tylko głos Jana Chrzciciela, ale przede wszystkim nauczanie Chrystusa, o którym mówi już prorok Izajasz.
• Głoszenie dobrej nowiny i zachęta do przyjęcia jej (14-15) to odwołanie się do w. 1, który jest istotnym tytułem i ma charakter programowy: to ewangelia o Synu Bożym i Mesjaszu.

Orędzie teologiczne

• Werset 9 wskazuje na zmianę czasu („W owym czasie”) i wprowadza na scenę postać Jezusa. Na poziomie narracyjnym to przejście od okresu działalności publicznej Jana do działalności publicznej Jezusa. Kontekst wyjaśnia, że Jezus jest tym, do którego odnosi się cytat w w. 2 i tym, którego w w. 3 określa się jako „Pan”. Wyrażenie „w owym czasie” (dosł. „w tych dniach”) może być echem nauczania prorockiego o dniach objawienia się Pana i sądzie, a także o Dniu Pana.
• Istotnym komentarzem do zstąpienia Ducha jest wypowiedź boskiego głosu z nieba. Pierwsza część jest aktualizacją i wypełnieniem Ps 2,7, wersetu z psalmu królewskiego, w którym Pan mówi do króla Izraela, jego pomazańca: „Ty jesteś moim synem”. Sformułowanie św. Marka w 1,11, „Ty jesteś moim synem” (σὺ εἶ ὁ υἱός μου) jest niemal identyczne. To stwierdzenie sugeruje, że Bóg rozpoznaje Jezusa jako swojego „Syna” tymi słowami. Aluzja do Psalmu 2 sugeruje, że gdy Duch wnika w Jezusa i zwraca się do Niego używając tytułu „syna Bożego”, wyznacza go w ten sposób na mesjasza. Użycie Psalmu 2 podczas koronacji lub ustanowienia króla potwierdza ten wniosek.
• Duch zstępujący „jak gołębica” przywołuje gołębicę z opowiadania o potopie (Rdz 8,6-12), co w tradycji chrześcijańskiej miało jednoznaczne odniesienie do sakramentu chrztu (1 P 3,20-21). W Pieśni nad Pieśniami gołębica odnosi się do oczu i symbolizuje pełne miłości spojrzenie. W wielu starożytnych mitologiach była ona atrybutem bogini miłości (w ikonografii związanej z Afrodytą czy religiami starożytnej Syrii można znaleźć te obrazy). Duch może być zatem znakiem miłości Ojca do Syna. Taka interpretacja łączy się z dobrze z głosem Ojca, który opisuje Syna jako „umiłowanego” i „wybranego”. Obraz gołębicy może też podkreślać nieustanną obecność Ducha w misji Jezusa (por. teksty Pseudo-Filona czy nauczanie rabinackie, w których gołębica jest przedstawiana jako ptak, który nigdy nie opuszcza swojego gniazda).
• Objawienia się Ojca, Syna i Ducha to moment kulminacyjny w scenie chrztu. Jezusowemu wyjściu z wody (ἀναβαίνω) odpowiada ruch w kierunku przeciwnym: zstąpienie Ducha Świętego z nieba (καταβαίνω). Te dwa momenty, które odnoszą się do ziemi i nieba, i obejmują całą rzeczywistość, łączą się w osobie Mesjasza. Chrystus obejmuje swoim działaniem cały kosmos i jednocześnie w nim następuje spotkanie rzeczywistości ziemskiej z tą niebieską.
• Scena kuszenia i przebywania na pustyni odsyła do rzeczywistości raju oraz momentu eschatologicznego zbawienia. W tradycjach prorockich i mądrościowych zwierzęta mogą być narzędziem kary za grzechy (zob. III część Księgi Mądrości). W opisie Markowym Chrystus przebywa z nimi w harmonii, co przypomina sytuację w raju przed grzechem, gdzie Adam żył otoczony zwierzętami i panował nad nimi. Teologicznie scena może oznaczać, że Chrystus – Nowy Adam oparł się kuszeniu i przywrócił tę pierwotną harmonię, która istniała w raju. To także wypełnienie zapowiedzi prorockich (por. Iz 11,6-10) i odtworzenie pierwotnej harmonii również między Bogiem i człowiekiem oraz, szerzej, całym stworzeniem.
• W wypowiedzi Jezusa z w. 15 mamy 4 kluczowe elementy: wypełnienie się czasu, nadejście Królestwa, nawrócenie, wiara w Dobrą Nowinę. Słowo καιρός to określenie szczęśliwego i najlepszego momentu, właściwego momentu do podjęcia kluczowych decyzji. Słowo dawniej było imieniem własnym greckiego boga. Bóg Kairos był bogiem szczęśliwego trafu. Modlili się do niego m.in. sportowcy uczestniczący w starożytnych zawodach w Olimpii, prosząc o szczęśliwą pomoc i siłę właśnie w momencie zawodów, aby móc zwyciężyć. Teologicznie słowo określa właściwy i szczęśliwy czas, najlepszą z możliwych okazję, aby wejść w zbawczy dialog z Bogiem.

Komentarz Ojców Kościoła

Duch Święty przyszedł w postaci gołębicy, aby natura Ducha Świętego mogła być wyjaśniona za pomocą stworzenia o zupełnej prostocie i niewinności. Bo ciało gołębia nie ma w sobie żółci. Tak więc po potopie, przez który została usunięta nieprawość starego świata, po, że tak powiem, chrzcie świata, gołębica jako zwiastun głosiła ziemi załagodzenie gniewu niebios — wysłana z arki i wracająca z gałązką oliwną, która jest znakiem pokoju między narodami.

Tertulian, O chrzcie 8.

Trójca objawia się bardzo wyraźnie: Ojciec w głosie, Syn w człowieku, Duch w gołębicy.

Augustyn, Komantarz do Ewangelii św. Janie 6,5,1.

Widzisz, jak Duch prowadził go nie do miasta czy w publiczną przestrzeń, ale na pustynię. W tym opustoszałym miejscu Duch dał diabłu okazję do wypróbowania go nie tylko głodem, ale i samotnością, bo tam właśnie najbardziej napada na nas diabeł, gdy widzi nas pozostawionych samym sobie i osamotnionych. W ten sam sposób konfrontował się z Ewą na początku, znajdując ją samą i bez męża.

Chryzostom, Homilie na Ewangelię św. Mateusza, 13,1

Kultura

Andrea del Verrocchio, Leonardo da Vinci e altri, Battesimo di Cristo (1475-78), Galleria degli Uffizi, Firenze | foto: Wikipedia

Briton Rivière, The Temptation in the Wilderness (1898), Guildhall Art Gallery | foto: Google Arts&Culture

Aktualizacja orędzia teologicznego perykopy

To, co podczas teofanii nad Jordanem przyszło niejako „z zewnątrz”, z wysokości, tu pochodzi „z wnętrza”, z głębi tego, kim Jezus był. Jest to inny rodzaj objawienia Ojca i Syna, zjednoczonych w Duchu Świętym. Jezus mówi tylko o ojcostwie Boga i o swoim synostwie; nie mówi wprost o Duchu, który jest Miłością, a przez to jednością Ojca i Syna. Niemniej to, co mówi o Ojcu i sobie-Synu, płynie z owej pełni Ducha, która jest w Nim i przenika Jego serce. Kształtuje ona od podstaw Jego „Ja”, pobudza i ożywia od wewnątrz Jego działanie. Stąd owo „rozradowanie się w Duchu Świętym”. Zjednoczenie Chrystusa z Duchem Świętym, którego jest On w pełni świadom, wyrażę się w tym „rozradowaniu” i w ten sposób jego ukryte Źródło staje się poniekąd „odczuwalne”.

Dominum et Vivificantem, 21

Jan Chrzciciel zapowiada Mesjasza-Chrystusa nie tylko jako Tego, który „przychodzi” w Duchu Świętym, ale zarazem Tego, który „przynosi” Ducha Świętego, jak to jeszcze pełniej objawi Jezus w Wieczerniku. Jan pozostaje tutaj wiernym echem słów Izajasza — z tym jednak, że u Proroka słowa te odnosiły się do przyszłości, podczas gdy w nauczaniu Janowym nad Jordanem stanowią one bezpośrednie wprowadzenie do nowej rzeczywistości mesjańskiej. Jan jest nie tylko prorokiem, ale także posłańcem: jest poprzednikiem Chrystusa. To, co głosi, urzeczywistnia się na oczach wszystkich. Jezus z Nazaretu przychodzi nad Jordan, aby również przyjąć chrzest pokuty. Na widok nadchodzącego, Jan mówi: „Oto Baranek Boży, który gładzi grzech świata” (J 1, 29). Mówi to pod natchnieniem Ducha Świętego (por. J 1, 33 n.), dając świadectwo spełnienia się Izajaszowego proroctwa.

Dominum et Vivificantem, 19

Kilka pytań czy problemów do refleksji; sugestia krótkiej modlitwy

1. Dlaczego warto chrzcić małe dzieci, choć w czasach starożytnych chrzczono zwykle dorosłych albo całe rodziny?
2. Jak zły duch może działać w moim życiu i jakie konkretne sytuacje (osamotnienie, brak łaski uświęcającej, bycie przesądnym, rozpacz itd.) mogą mu ułatwić dostęp do mnie?
3. Co to znaczy dla mnie być „dzieckiem królestwa Bożego” w codziennym życiu?
4. Czy miałem w swoim życiu momenty „pełni czasu”, w których mogłem mocniej doświadczyć zbawczej obecności Boga?

Boże, pobudź moje serce do nawrócenia i ożyw we mnie łaskę wiary, abym nieustannie doświadczał Twojej obecności i miłości w moim życiu, i aby każdy moment był „kairosem”, najlepszym czasem do troszczenia się o moje wejście do Królestwa Bożego. Przez Chrystusa, Pana naszego. Amen.

Zdjęcie – przybliżające świat Biblii

Starożytne baptysterium pod kościołem św. Józefa w Nazarecie (fot. ks. Marcin Zieliński)

W podziemiach kościoła św. Józefa w Nazarecie możemy podziwiać rodzaj cysteny ze schodkami, bogato zdobionej mozaikami. Mamy tu do czynienia najprawdopodobniej z starożytnym baptysterium, na co wskazuje bogata symbolika związana z chrztem. Do basenu, wykutego w skale, schodzi się po schodach, których liczba – siedem – jest symboliczna. Według wierzeń pierwszych chrześcijan jest ona związana z zstąpieniem i wstąpieniem Jezusa do nieba oraz z siedmioma darami Ducha Świętego, których Bóg udziela w chrzcie. Sześć kwadratów, widocznych na mozaice ułożonej na dnie basenu, jest aluzją do sześciu świadków, którzy towarzyszyli katechumenowi. Mogą odnosić się także do sześciu aniołów, zwanych protoktistai, którzy, według tradycji wczesnochrześcijańskiej, asystowali Bogu podczas 6 dni stworzenia i teraz są na usługach Zmartwychwstałego, który zapoczątkował nowe stworzenie. Czarny kamień jest aluzją do Chrystusa, który jest kamieniem węgielnym naszej wiary (Mt 21,42; Ef 2,20; 1 P 2,4). Niewielki kanał, który nie ma żadnej funkcji praktycznej, symbolizuje Jordan, w którym został ochrzczony Jezus. Przekroczenie Jordanu dla żydów było aktem o niezwykłej doniosłości historycznej, oznaczało wejście do Ziemi Obiecanej. Dla chrześcijan natomiast to chrzest staje się bramą, która pozwala wejść do Królestwa Bożego, które głosił Jezus. To bogactwo szczegółów i odniesień biblijnych ukazuje nam, że chrzest był traktowany jako wydarzenie biblijne i zbawcze o niezwykłej doniosłości, które zasługiwało wręcz na odrębną strukturę, w której ten sakrament mógł być sprawowany.

Opracował: ks. dr Marcin Zieliński (SNB KUL)
Wiceprzewodniczący Dzieła Biblijnego Jana Pawła II